Si krahasohet modeli turk i qeverisjes me sistemet e tjera presidenciale?

Türkiye kaloi në një model presidencial nga sistemi parlamentar pas një referendumi në 2017. Këtu janë ngjashmëritë dhe dallimet e sistemit të ri turk me disa modele presidenciale të njohura në mbarë botën.

Presidenti turk Erdoğan e përshkroi sistemin e ri politik të Ankarasë si një sistem presidencial të tipit turk, duke besuar se ky model mund të frymëzojë edhe vende të tjera.

Me qeveritë e koalicionit në krye gjatë viteve ‘70 dhe ‘90, peizazhi politik i Türkiyes ishte i zhytur në paqëndrueshmëri, gjë që siguroi një pretekst për ushtrinë për të rrëzuar ose për të ndërhyrë në sundimin civil.

Qeveritë e koalicionit rezultuan në ngërçe politike dhe krijuan një burokraci të ngadaltë në punët shtetërore.

Në vitin 2017, një vit pas përpjekjes tjetër për grusht, Türkiye nën Presidentin Recep Tayyip Erdoğan, u zhvendos për të ndryshuar sistemin parlamentar të vendit në një model presidencial.

Erdoğan e përshkroi sistemin e ri si një sistem presidencial të tipit turk, duke besuar se ky model mund të frymëzojë edhe vende të tjera.

Türkiye do të përballet me një cikël të rëndësishëm zgjedhor më 14 maj, kur në vend do të zhvillohen zgjedhjet parlamentare dhe presidenciale. Shumë analistë mendojnë se rezultatet mund të tregojnë gjithashtu popullaritetin dhe fuqinë e sistemit presidencial të Türkiyes.

Sistemi i ri i Türkiyes ka disa ngjashmëri dhe dallime me gjysmëpresidencën franceze dhe modelin amerikan. Ndërkaq, disa analistë politikë e shohin Francën si shembullin më të mirë të një sistemi gjysmëpresidencial, ShBA-ja qëndron si një përfaqësues i fuqishëm i një sistemi të plotë presidencial.

Këtu është një krahasim i thjeshtë i sistemit presidencial turk me homologët e tij francezë dhe amerikanë:

Zgjedhjet presidenciale

Në Türkiye dhe Francë, zgjedhjet presidenciale kanë dy raunde, ndryshe nga ShBA-ja, ku kreu i shtetit zgjidhet me një votë të vetme vendimtare.

Në Francë dhe në ShBA-ja, zgjedhjet parlamentare dhe presidenciale mbahen në kohë të ndryshme, ndërsa Türkiye i mban të dyja zgjedhjet në të njëjtën datë.

Zyra e kryeministrisë

Ashtu si në ShBA, në systemin presidencial turk nuk ka kryeministri. Përderisa presidenti turk mund të emërojë anëtarët e kabinetit drejtpërdrejt, presidenti i ShBA-së mund të emërojë poste ministrore që kanë miratimin e Kongresit Amerikan.

Si rezultat, në Türkiye dhe ShBA, presidenti ka autoritet ekskluziv për të zgjedhur se kush do të udhëheqë pothuajse të gjitha fushat qeveritare, nga politika e jashtme deri te vendimmarrja e brendshme dhe ekonomike.

Në Francë, presidenti emëron kryeministrin nga anëtarët e partisë së shumicës. Qeveria e drejtuar nga kryeministri francez i nënshtrohet miratimit të parlamentit, i cili gjithashtu mund ta heqë atë me një votë mosbesimi.

Në Francë, ministrat e Mbrojtjes dhe të Jashtëm zakonisht lihen të emërohen nga presidenti, ndërsa politikat e brendshme dhe ekonomike janë nën autoritetin e kryeministrit, i cili mund të emërojë ministrat përkatës të kabinetit.

Si rezultat, sistemi francez quhet një model gjysmëpresidencial, ndryshe nga ShBA-ja, që është një sistem i plotë presidencial.

Sistemi gjysmëpresidencial tregon ngjashmëri me një model parlamentar, i cili praktikohet nga vende si Britania e Madhe, Gjermania dhe shumë vende të tjera perëndimore. Por, një kryetar shteti në modele gjysmëpresidenciale ka fuqi të pazakonta të papara në sistemet parlamentare falë realitetit politik që ai/ajo zgjidhet me votë popullore.

Përderisa presidentët janë zyrtarisht kryetarë shtetesh në sistemet parlamentare, ata zgjidhen nga asambletë kombëtare. Për shkak të mungesës së mandatit të votës popullore, zyra presidenciale e sistemeve parlamentare mban role politike ceremoniale në udhëheqjen e qeverisë.

Autoriteti i shpërndarjes së parlamentit

Sistemi presidencial turk tregon dallime nga sistemi amerikan në lidhje me shpërndarjen e asambleve. Në kohë kur presidenti mund të shpërndajë parlamentin turk, ky nuk është rasti në ShBA, ku presidenti nuk ka autoritet të shpërndajë as Senatin dhe as Dhomën e Përfaqësuesve, dy dhomat legjislative të Kongresit, në asnjë rrethanë.

Në këtë kuptim, sistemi turk është i ngjashëm me sistemin francez në të cilin presidenti mund të shpërndajë Asamblenë Kombëtare në çdo kohë pasi të konsultohet me kryeministrin dhe drejtuesit e Dhomës së Sipërme (Senatit) dhe të Dhomës së Ulët (Dhomës Kombëtare).

Largimi i presidentit

Për sa i përket largimit të presidentëve nga zyrat e tyre, sistemi turk tregon më shumë ngjashmëri me ShBA-në sesa Francën.

Në ShBA, Kongresi mund të fajësojë presidentin me një shumicë të thjeshtë votash, por për të hequr presidentin nga detyra e tij/saj, kërkohet një shumicë prej dy të tretash në Senat.

Në Türkiye, parlamenti turk mund të bëjë thirrje për një zgjedhje të re presidenciale nëse një shumicë prej tri të pestat votojnë për të vendosur një gjë të tillë.

Në Francë, heqja e presidentit, që quhet “destitucion”, kërkon një shumicë të thjeshtë votash në të dyja dhomat e parlamentit, ndryshe nga sistemi turk dhe ai amerikan, të cilët zbatojnë një supershumicë – dy të tretat ose tri të pestat – për ndryshimin e kreut të shtetit.

Nëse të dyja dhomat e sipërme dhe të ulëta vendosin të largojnë një president francez, neni 68 i Kushtetutës parashikon që vetëm Parlamenti “në cilësinë e Gjykatës së Lartë” mund ta bëjë këtë.

Thirrja e referendumeve

Ndryshe nga modeli amerikan, i cili nuk ka referendume në nivel federal, si sistemet presidenciale turke dhe franceze lejojnë referendume në nivel kombëtar për çështje thelbësore si ndryshimet kushtetuese. Në nivel lokal, Franca dhe 23 shtete amerikane autorizojnë referendume për çështje të ndryshme, ndërsa sistemi presidencial turk nuk ka një klauzolë të tillë.

Në Francë, një referendum mund të thirret për çdo çështje nga presidenti “pa kundërnënshkrim”, sipas kushtetutës. Presidenti francez gjithashtu mund të thërrasë një referendum për një propozim nga kabineti ose parlamenti.

Së fundmi, një referendum në Francë mund të thirret nga “një e pesta e anëtarëve të Parlamentit, të mbështetur nga një e dhjeta e votuesve të regjistruar në listat zgjedhore” për temat që lidhen me faturat e qeverisë që ndikojnë në funksionimin e institucioneve qeveritare.

Nga ana tjetër, referendumet turke mund të thirren për ndryshime kushtetuese drejtpërdrejt nga presidenti. Në Türkiye, përveç kësaj, kur një amendament kushtetues nuk merr shumicën e nevojshme në parlament, ai ka nevojë për votim të referendumit pa ndërhyrjen e presidentit.

Referendumet kanë luajtur një rol të rëndësishëm si në politikën turke ashtu edhe në atë franceze.

Kalimi i Türkiyes nga sistemi parlamentar në modelin presidencial u miratua nga një referendum kritik i mbajtur në vitin 2017. Në mënyrë të ngjashme, kalimi i Francës në sistemin e saj gjysmëpresidencial nëpërmjet kushtetutës së vitit 1958 u miratua gjithashtu nga një referendum i mbajtur në të njëjtin vit. Hyrja e Francës në BE ndodhi gjithashtu nëpërmjet referendumit të Traktatit të Mastrihtit në vitin 1992.

Emërimi i ambasadorëve

Presidenti ka autoritet të drejtpërdrejtë për të emëruar ambasadorë në Türkiye dhe Francë.

Por, situata në ShBA, ku presidenti “do të emërojë” ambasadorët “sipas dhe me këshillën dhe pëlqimin e Senatit”, bazuar në kushtetutë, është ndryshe. Si rezultat, emërimi i një ambasadori amerikan është subjekt i miratimit të Senatit të ShBA-së.

MARKETING