Agjërimi si adhurim dhe soditje

METIN IZETI

Në historinë e mendimit njerëzor, janë shfaqur mendime të ndryshme, shpesh kontradiktore për çështjen e adhurimit dhe soditjes, nga lavdërimi i soditjes dhe nënçmimi i adhurimit deri te absolutizimi i adhurimit dhe refuzimi i soditjes. Të gjitha këto qëndrime bazoheshin në një kuptim të caktuar të njeriut si qenie racionale apo qenie veprimi, ku në fakt ishte një theksim i njëanshëm i një segmenti të natyrës njerëzore. Në të kundërt, unë besoj se një bazë solide antropologjike për të menduarit në lidhje me adhurimin dhe soditjen duhet të marrë parasysh të gjithë natyrën njerëzore, sepse vetëm ajo mund të japë një shpjegim për atë që vetë përvoja tashmë tregon, domethënë se njeriu është një qenie që vepron, por edhe një qenie që soditë. Prandaj, analiza për adhurimin dhe soditjen, duhet të niset nga një antropologji e bazuar në metafizikë për të parë fillimisht se çfarë është në të vërtetë njeriu dhe cila është specifika e tij në raport me qeniet e tjera, dhe më pas në çfarë mënyre adhurimi dhe soditja lindin nga natyra njerëzore dhe çfarë roli luajnë ato në jetën e njeriut.

a. Veçantia e veprimit të njeriut si shprehje e specifikës së ekzistencës së tij

Gjëja e parë që duhet patur parasysh kur flitet për adhurimin dhe soditjen është se ato janë dy mënyra të veprimit dhe se, në përputhje me rrethanat, kur vëzhgohet njeriu si qenie që adhuron, pra si qenie soditëse, njeriu vëzhgohet nga aspekti i veprimit të tij. Meqenëse veprimi i çdo qenieje rezulton nga ekzistenca e saj, përgjigja në pyetjen se si vepron një qenie varet nga përgjigja e pyetjes se çfarë është ajo qenie, pra në çfarë mënyre ekziston, me ç’rast veprimi atëherë “shfaqet si shprehje, realizim i përsosur i qenies, ajo që i jep kuptimin dhe vlerën e saj”. Kështu, cilësia e qenieve të ndryshme të universit rrjedh nga veprimtaria e tyre e larmishme. Në këtë cilësi, filozofët njohën më së shumti veçantinë e njeriut, i cili ekziston si një qenie komplekse materialo-shpirtërore dhe e kanë shprehur këtë kompleksitet në mënyra të ndryshme. Si rrjedhojë, u përftuan shumë antropologji të ndryshme: nga ato që mësojnë se njeriu është në të vërtetë një shpirt i bllokuar në një trup, përmes teorive të ndryshme dualiste që mësojnë paralelizmin e shpirtit dhe trupit deri te pretendimet se shpirti është vetëm një epifenomen i trupit. Islami, nga ana tjetër, konsideron mësimin më të pranueshëm për unitetin substancial të shpirtit dhe trupit te njeriu, ku shpirti sillet si një formë substanciale e trupit. Sipas këtij këndvështrimi, gamë e gjerë e mundësive për veprim që i hapet njeriut nëpërmjet ekzistencës së tij komplekse shpirtërore-materiale, mundësohet nga qenia e tij dhe çdo veprim i tij është gjithmonë akt i një njeriu të tërë. Në këtë gamë të gjerë veprimesh, së pari vihet re se ka disa veprime që njeriu, falë dimensionit të tij material, i ndan me të gjithë botën materiale, madje edhe atë shpirtërore. Kështu, njeriu, si çdo qenie e shpirtërore-materiale, mund të shihet si një pjesë e universit, i cili , si individ, kontribuon në qëllimin e tërësisë. Ndryshe nga qeniet e tjera që nuk janë të vetëdishëm në vetvete dhe për veten e tyre, por janë plotësisht të përcaktuara nga jashtë dhe të drejtuara nga jashtë, dhe veprimi i tyre, i cili zhvillohet rreptësisht sipas ligjeve fizike, është gjithmonë dhe ekskluzivisht kalimtar, në veprim njeriu si një qenie e gjallë njekohesisht ndikon ne vetveten, dmth perfeksionohet, qe do te thote se pervec se vepron ne menyre kalimtare, ka edhe aftesi te veproje ne menyre të përjetshme. Megjithatë, këtu duam të theksojmë faktin se ekzistenca njerëzore, me vetë faktin se është jetë, nuk i hedh poshtë ligjet e materialitetit të saj, por përkundrazi mund të thuhet se jeta është »një rregull i caktuar metafizik që i imponohet materies dhe një rend që i respekton ligjet. Megjithatë, ligjet e fizikës, megjithëse mbeten plotësisht të vlefshme sipas rendit të tyre, “mbulohen” në një qenie të gjallë nga një ligj më i lartë. Në këtë pikë paraqitet edhe autonomia e njeriut. Është e qartë se kjo autonomi nuk shfaqet në të njëjtën shkallë në të gjitha qeniet e gjalla, ku një brendësi më e madhe e veprimit nënkupton një shkallë më të madhe të depërtimit të imanencës në tranzitivitet. Kështu, niveli më i ulët i imanencës gjendet në bimët që kanë vetëm tre funksione themelore të jetës – ushqimin, rritjen dhe riprodhimin – dhe megjithëse si qenie të gjalla veprojnë vetë dhe për veten e tyre, ato janë ndërtuar ekskluzivisht “sipas planit të marrë nga Krijuesi”. Një shkallë më e lartë e imanencës vërehet te kafshët që përveç funksioneve vegjetative, zotërojnë edhe aftësinë e njohjes shqisore dhe të aspiratës shqisore dhe falë këtyre aftësive, ato janë në gjendje të planifikojnë disi në mënyrë të pavarur vetë-zhvillimin e tyre. Pavarësisht kësaj, autonomia e tyre është gjithashtu mjaft e papërsosur, sepse veprimet e tyre përcaktohen vetëm nga prirja e tyre natyrore. Njeriu, nga ana tjetër, si qenie racionale, ka vullnet të lirë dhe është në gjendje të vendosë lirisht qëllimet e tij dhe të zgjedhë rrugët që të çojnë në ato qëllime, prandaj me të drejtë thuhet se ai është “mjeshtër i veprimeve të tij”. Mirëpo, kjo nuk e përjashton faktin se qëllimi përfundimtar i jetës së tij, drejt të cilit ai është i drejtuar nga natyra e tij, nuk është zgjedhur nga vetë njeriu, megjithëse, ai është gjithashtu “pjesërisht mjeshtër, sepse në mundësitë fisnike të etikës që jeton, njeriu ka fuqinë të marrë pozicionin e tij si fryt dhe meritë e gjykimit dhe vendimit të tij, dhe në këtë mënyrë – nëpërmjet veprimit të tij imanent – të kuptojë, ose mos të kuptojë, vendzënien reale të tij në gjithësi. Ai synim përfundimtar për të cilin njeriu përpiqet me gjithë qenien e tij nga natyra duhet të jetë një “formë e tillë veprimi që zhvillon të gjitha potencialet e njeriut deri në realizimin e plotë”. Një veprim i tillë mund të jetë i vetmi veprim imanent, një veprim fryti i të cilit mbetet tek vetë adhuruesi, sepse vetëm përmes një veprimi të tillë njeriu e realizon veten e tij të plotë.

Nga sa u tha, është e qartë se njeriu për nga natyra vepron si në mënyrë kalimtare ashtu edhe në mënyrë të përjetshme. Por duke pasur parasysh se qëllimi përfundimtar i natyrës njerëzore konsiston në një veprim të caktuar transhedent, është e qartë se çdo veprim njerëzor do të drejtohet pikërisht drejt atij qëllimi, dhe për rrjedhojë se çdo veprim i tij kalimtar është në shërbim të përjetësisë.

b. Agjërimi si veprimtari specifike njerëzore dhe rrugë e vetërealizimit të njeriut

Duke dashur ta drejtojmë fokusin e interesit tonë në specifikën e veprimeve të njeriut në raport me qeniet e tjera që e rrethojnë, do të hulumtohet lloji i veprimtarisë që, megjithëse e lidh atë me pjesën tjetër të botës materiale, e ngre në mënyrë të konsiderueshme njeriun mbi atë botë në mënyrë më të detajuar. Një veprimtari e tillë është e mundur pikërisht në sajë të kompleksitetit të përmendur të ekzistencës njerëzore, një ndërlikim që megjithatë përbën një unitet thelbësor, kështu që “sikurse njeriu është unik në ekzistencën e tij, ai është unik edhe në veprimin e tij”, nga ku fillon edhe natyra e tij shpirtërore dhe racionale. Kjo është veçanërisht e dukshme nëse, për shembull, krahasohen njerëzit dhe kafshët në ato nevoja që ata ndajnë si qenie lëndore, siç është nevoja për ushqim. Gjegjësisht, tek kafshët, plotësimin e këtyre nevojave e siguron instinkti i tyre natyror në mënyrë të menjëhershme, kështu që “natyra është gjithmonë një tryezë e përgatitur për kafshën”. Por me njeriun nuk është kështu, vetëm instinkti i tij nuk siguron plotësimin automatik të nevojave të tij. Ajo që në pamje të parë mund të duket si një lloj privimi i njeriut në raport me kafshët, në fakt është një shenjë e dhuntisë së tij më të madhe, pajisja me një fuqi më të lartë që ai e përdor edhe në plotësimin e disa nevojave bazë biologjike, siç është nevoja për ushqim, ai, ndryshe nga kafsha, duhet të sigurohet dhe të përgatitet për të ngrënë. Kjo fuqi është arsyeja e tij, e cila i mundëson të gjejë gjithmonë zgjidhje të reja dhe mënyra të reja për të arritur qëllimin e tij, ndërsa instinkti, nga ana tjetër, e dënon kafshën me monotoninë e veprimeve gjithmonë identike. Njeriu është, pra, një qenie që, falë shpirtit dhe arsyes së tij, ngrihet nga rrjedha uniforme e nevojës natyrore, një qenie që e transformon natyrën duke ia përshtatur nevojave të tij. Megjithëse krijesat e tjera mund të thuhet se përshtatin mjedisin e tyre natyror me nevojat e tyre, si p.sh. zogjtë që ndërtojnë foletë e tyre, njeriu është e vetmja qenie që e transformon vërtet botën, duke i dhënë asaj një strukturë që nuk është një efekt i thjeshtë zhvillimi natyror i energjive. Në këtë mënyrë njeriu e fisnikëron botën dhe falë aftësive të tij shpirtërore, e ngre atë, si të thuash, në një nivel më të lartë, duke ngulitur në të “forcën, mendimin dhe personalitetin e tij”, dhe pikërisht kjo është bazë e asaj veprimtarie që e bën atë vendosës në raste të caktuara, për shkaqe më të larta, edhe ta privojë veten nga ushqimi, siç është rasti me agjërimin. Liria dhe fuqia e njeriut për të penguar përmasën e tij materiale për arsye më të larta metafizike e bën atë zotërues të vetvetes dhe shfrytëzues adekuat të mirësive në natyrë. Agjërimi, pra, si veprimtari e një qenieje të plotë njerëzore, përmban detyrimisht një dimension shpirtëror dhe nuk mund të reduktohet vetëm në shkëmbimin e “lëndores me natyrën”. Për më tepër, është e nevojshme të njihet dinjiteti i njeriut si agjërues që me veprimet e tij ndryshon faqen e dheut dhe është në një farë mënyre shkaku i ekzistencës përmes fryteve të përkushtimit të tij. Përkushtimi në adhurim është i ngjashëm me shkakun e parë, atë që i jep të qenit, absolutitet. Përkushtimi dhe adhurimi, në realitet paraqesin një dinjitet, që theksohet veçanërisht në mendimin islam, i cili, duke e interpretuar pozitën e njeriut, në Kur’an thuhet që pas krijimit Zoti e thërret njeriun për të kultivuar dhe menaxhuar token (halife).

Në kryerjen e asaj detyre njeriu, përveç fuqisë së tij fizike, përdor edhe përmasën e tij shpirtërore dhe intelektuale. Nga njëra anë, adhurimi është rezultat i punës së njeriut, produkt i tij, i cili si i tillë mban edhe shenjën e racionalitetit të tij dhe është shprehje e krijimtarisë së tij. Pikërisht aftësia e këtij njeriu për të prodhuar mendim përparimtar dhe për ta ndërtuar shpirtin e tij, është një nga komponentët e tij të pazëvendësueshëm dhe për këtë arsye edhe ai emërtohet si homo faber, duke dashur të theksohet se kjo është karakteristika thelbësore që e dallon njeriun nga pjesa tjetër e botës së gjallë. Homo faber, megjithatë, nuk është vetëm një prodhues i teknologjisë, por edhe një prodhues i mirëqenies dhe përkushtimit. Kjo do të thotë se teknologjia nuk është qëllim në vetvete, por si produkt i punës është gjithmonë në shërbim të punës, pra edhe në shërbim të njeriut. Është pra «aleati i njeriut» në punë, i cili i mundëson kryerjen më të shpejtë dhe më të lehtë të veprimtarisë së tij dhe njëkohësisht mundëson rritje sasiore dhe përmirësim cilësor të njeriut.

Ky fakt që njeriu ndryshon botën përmes veprimit të tij shpirtëror dhe lëndor, synon përsosjen e objektit të jashtëm, natyrës. Por, këmbëngulja vetëm në aspektin lëndor, e redukton njeriun në një entitet ekskluzivisht teknik, i cili neglizhon dimensionin e tij shpirtëror, duke degraduar kështu edhe dinjitetin njerëzor. Prandaj është e rëndësishme që gjithmonë të theksohet aspekti subjektiv i njeriut, fakti që subjekti është një njeri që duke vepruar jo vetëm përmirëson objektin e veprës së tij, por, edhe më shumë, përmirëson veten. Kur vërehet jeta në këtë mënyrë mund të thuhet se personi njerëzor është njëkohësisht shkaktar aktiv dhe përjetues i aktivitetit. Kjo do të thotë se jeta për njeriun nuk është vetëm një mjet për të siguruar nevojat elementare fizike për veten dhe familjen e tij, si nevoja për ushqim, veshmbathje dhe strehim, por është edhe mënyra se si ai, duke aktualizuar aftësitë e tij dhe për të përvetësuar virtytet e ndryshme, bëhet i sigurtë në kuptimin e qenies njerëzore. Rruga e njeriut drejt vetërealizimit, është e mprehtë, e karakterizuar nga dhimbje dhe përpjekje dhe si pasojë suksesi i tij është në fuqizimin e rezistencës ndaj materies me vështirësi, si dhe me soditjen bën përpjekjet e tij për të njohur dhe përcjellë të vërtetën.

Agjërimi në vete i ka të dyja këta dimensione. Pra ka një vështirësi në rrugën e mposhtjes së vështirësive si dhe paraqet përpjekjen soditëse për të kuptuar realitetin ekzistencial. Çdo gjë që është e vlefshme dhe e mirë për njeriun, duhet ta përvetësohet me vështirësi. Po kështu agjërimi si veprimtari përmes së cilës njeriu shpreh dinjitetin dhe përkushtimin e tij ndaj Krijuesit, si pasojë e vështirësive dhe përjetimit, në mënyrë të pashmangshme ka rolin e tij pozitiv për aq sa “e bën individin t’i afrohet arsyeve më të thella të veprimeve të tij, duke mos e lënë atë të përpëlitet në kënaqësinë lëndore për shkak të suksesit të menjëhershëm, ia pastron motivet dhe i forcon besimin. Vështirësia gjatë agjërimit nuk është për hir të vuajtjes, por për hir të ndërtimit të njeriut. Ka “diçka të shëndetshme në të, sepse na detyron të ngjitemi në pjerrtësi. Kjo gjithashtu nënkupton edhe gëzimin e përjetimit të shpërblimit të përpjekjeve dhe vështirësive.

c. Soditja si përfundim i vetërealizimit të njeriut

Pyetja për qëllimin përfundimtar të agjërimit, e kuptuar si një veprimtari përmes së cilës njeriu përsos veten, është e pandashme nga pyetja për qëllimin përfundimtar të jetës njerëzore, që nuk është gjë tjetër veçse realizimi i plotë i natyrës njerëzore, pra “përsosja më e lartë e njeriut “.

Realizimi dhe përmirësimi i plotë i njeriut, të cilin ai e filloi dhe e realizoi vetëm pjesërisht në adhurimin e tij, është i mundur vetëm nëpërmjet veprimtarive, efektet e të cilave e tejkalojnë fizikusin e tij. Duke qenë se niveli më i lartë i veprimit transhedent i mundësohet njeriut nga fuqitë e tij shpirtërore, atëherë vetë-realizimi i tij në shkallën më të lartë duhet të realizohet pikërisht nga veprimi i shpirtit dhe vullnetit të tij, gjë që, pa dyshim, nuk është e mundur pa veprimin e mëparshëm adhurues, ose agjërues në këtë rast, sepse njeriu në realizimin e tij “përparon nga përsosja e pjesës së poshtme drejt përsosjes së pjesës më të lartë” të natyrës së tij. Çdo fuqi përsoset falë objektit të saj, kështu që, meqenëse e vërteta është objekti i vetë zemrës, çdo e vërtetë e njohur përfaqëson një pjesë të përsosmërisë së saj, dhe “përsosmëria përfundimtare e zemrës njerëzore është e vërteta hyjnore”. Vëzhgimi i kësaj të vërtete hyjnore është ajo që edhe Kur’ani e njeh si veprimtarinë më të lartë të njeriut dhe për rrjedhojë si qëllimin përfundimtar të jetës së tij, atë për hir të të cilit ai bën gjithçka që bën, atë për të cilin të gjitha aktivitetet e tjera dhe të gjitha qëllimet janë të varura dhe e cila i mundëson jetë të i lumtur në të dyja botrat. Kjo do të thotë se përmbushja e kuptimit përfundimtar të agjërimit arrihet pikërisht përmes “zhytjes soditëse në qenie”, e cila zbulohet kështu si përmbajtja e vërtetë e jetës së njeriut. Por, soditja këtu nuk nënkupton vetëm aktin e zemrës si një “intuitë e qetë dhe e ftohtë e një qenieje të pandryshueshme”, përkundrazi, ndonëse veprimtaria soditëse në thelb i përket zemrës, ajo ka iniciatorin e saj në vullnetin që ka mall për Subjektin e dashur dhe pikërisht “kjo është përsosmëria përfundimtare e jetës soditëse, domethënë se e vërteta hyjnore jo vetëm që adhurohet, por edhe dashurohet”. Kuptimi i soditjes si dorëzim ndaj të Dashurit në aktin e njohjes intuitive është një hap përpara në raportin vetëm teknik-formal të adhurimit.

Soditja në këtë kontekst nuk është më vëzhgimi i shkakut të parë të painteresuar për fatin e njeriut, por është një takim me një të Dashur, një takim me Krijuesin e tij. Soditja e kuptuar në këtë mënyrë nuk është vetëm privilegj i disa njerëzve. Përkundrazi, ashtu si agjërimi është një veprimtari e natyrshme njerëzore, në të cilën thirren të gjithë nëse janë njerëz, po ashtu edhe soditja, si një veprimtari në të cilën plotësohet kuptimi i agjërimit, është veprimtari në të cilën thirret çdo njeri. Pra, thirrja për soditje është në harmoni të përsosur me detyrën e njeriut për të adhuruar. Për më tepër, me agjërimin/adhurimin bëhet një lloj përgatitjeje e nevojshme për soditje, një “pastrim i shpirtit që e ndan nga lëndorja dhe krijon një zbrazëti në shpirt që do të mbushet me praninë e Krijuesit”. Dhe në mënyrë që shpirti të mbushet vërtet me dashurinë ndaj Zotit, do të jetë e nevojshme jo vetëm që njeriu të vazhdojë të adhurojë, por të dalë nga mentaliteti i botës lëndore, botës së prodhimit dhe konsumit dhe të krijojë në zemrën e tij një atmosferë të përshtatshme heshtjeje dhe qetësie dhe kështu të përgatit shpirtin për një aktivitet krejtësisht të ndryshëm nga ai me të cilin ishte i angazhuar gjatë agjërimit lëndor. Një person me një shpirt kaq të përgatitur nuk e shikon më botën vetëm si material për t’u përpunuar, por në radhë të parë si një “krijim i shpirtit absolut” që ngjall admirim dhe që e inkurajon atë të ngrihet nga e krijuara te Krijuesi. Vëzhgimi intuitiv që përfaqëson një kërcim nga koha në përjetësi do t’i muindësojë pjesëmarrjen në atë lumturi të përsosur që i ofrohet si dhuratë në fund të jetës së tij tokësore dhe që vetëm mund të jetë shkaku i gëzimit të vërtetë, pasqyrimin e të cilit ai e përjeton jo vetëm në soditjen, por edhe në agjërimin dhe adhurimin e tij.

MARKETING