Si po shkakton ‘dëmtimi moral’ një kolaps të shëndetit mendor brenda ushtrisë izraelite

Njëzet e gjashtë muaj pas fillimit të gjenocidit të Izraelit në Gaza, një krizë më e heshtur po zhvillohet brenda ushtrisë izraelite. Gjithnjë e më shumë izraelitë po fillojnë të kuptojnë se diçka brenda ushtrisë po plas: një kolaps i plotë i shëndetit mendor.

Sipas Ministrisë së Mbrojtjes, më shumë se 85.000 ushtarë kanë kërkuar trajtim psikologjik që nga tetori 2023, shifra më e lartë e regjistruar ndonjëherë në historinë e vendit.

Të dhënat e vetëvrasjeve tani janë në nivelin më të lartë në 13 vjet. Mes janarit 2024 dhe korrikut 2025, të paktën 279 ushtarë tentuan vetëvrasje dhe dhjetëra prej tyre vdiqën.

Që nga fillimi i gjenocidit në tetor 2023, ushtarët izraelitë vranë mbi 70.300 palestinezë, shumica prej të cilëve ishin gra dhe fëmijë, dhe plagosën mbi 171.000 të tjerë, sipas autoriteteve shëndetësore të Gazës.

Vetëm javën e kaluar, një oficer rezervë nga Brigada Givati ​​vdiq nga vetëvrasja pas një “stresi të rëndë psikologjik”. Një ushtar tjetër, vetëm 21 vjeç, u tha ligjvënësve se pjesëmarrja në gjenocidin e Gazës e kishte shtyrë në skaj, dhe tani ai është “një kufomë që ecën mbi tokë”.

Për të kuptuar pse rrëfime të tilla janë bërë më të shpeshta, psikologët po i drejtohen gjithnjë e më shumë konceptit të “dëmtimit moral”, që është dëmi që ndodh kur dikush ndien se ka kaluar një vijë që nuk mund ta zhbëjë.

“Dëmtimi moral i referohet shqetësimit të shkaktuar nga ekspozimi ndaj akteve moralisht dhe etikisht të dyshimta; në këtë rast, gjenocidit”, sipas psikologes Asude Beyza Savas.

“Studimet mbi shërbimin ushtarak kanë zbuluar se ngjarjet stresuese, të tilla si ekspozimi ndaj luftimeve, luajnë një rol të rëndësishëm në idenë e vetëvrasjes midis anëtarëve ushtarakë”, thotë Savas për TRT World.

“Kur e shqyrtojmë më nga afër fajin, shohim se ekspozimi ndaj ngjarjeve potencialisht moralisht të dëmshme, veçanërisht ato që përfshijnë një shkelje nga vetja, pasohet nga ndjenja të zgjatura”, thotë Savas.

Si pasojë ndodh tërheqje nga shoqëria, dhe në këtë rast izolimi i vetes është një faktor i njohur për vetëvrasje, shton Savas.

Gjatë një seance parlamentare të kohëve të fundit në Knesset, ushtarët izraelitë hodhën grumbuj ilaçesh psikiatrike, përfshirë opioide, mbi një tavolinë, duke thënë: “Ne jemi të sëmurë mendorë dhe miqtë tanë po vrasin veten”.

Njerëzit në internet nuk u përmbajtën. “Vrasja e pafajësisë ndikon negativisht në mendjen njerëzore”, shkroi një përdorues në platformën X. Një tjetër shtoi: “Po, bombardimi i foshnjave është i dëmshëm për shëndetin tuaj”.

Në të vërtetë, shumë ushtarë izraelitë hynë në Gaza të sigurt për rolin e tyre, por disa po kthehen të paaftë për të bashkëjetuar me atë që panë ose bënë. Siç e thotë gruaja e një ushtari tjetër që vdiq nga vetëvrasja, “Ai kishte vdekur shumë kohë para se të vdiste. Shpirti i tij vdiq në Gaza”.

Mendja kalon në kolaps nën peshën e asaj që është bërë

Sipas ekspertëve, “dëmtimi moral” që po shkakton incidente vetëvrasjeje midis forcave izraelite është paksa i ndryshëm nga simptomat e bazuara në frikë të Çrregullimit të Stresit Post-Traumatik (PTSD).

Ekspertët e përshkruajnë këtë si fajin e shkaktuar në momentin që një ushtar kupton se ka marrë pjesë, ka mundësuar ose ka qenë dëshmitar i akteve që bien ndesh me vlerat që besonte se kishte më parë.

Në vend të vetëm kujtimeve të së kaluarës ose hipervigjilencës, dëmtimi moral shfaqet si turp i thellë, faj dhe neveri ndaj vetes. Për shumë ushtarë, kjo është pikërisht ajo që përfaqëson Gaza.

Kur individët ndiejnë se kanë kaluar kufijtë e tyre moralë, ata shpesh përjetojnë konflikt të thellë njohës midis të parit të vetes si “të mirë” dhe njohjes së pjesëmarrjes ose bashkëfajësisë së tyre në dëm, sipas Dr. Ayse Sena Sezgin, anëtare e fakultetit në Universitetin Marmara, Departamenti i Psikologjisë.

“Në dëmtimin moral, hyjnë në lojë mekanizma të caktuar njohës dhe emocionalë, duke përfshirë dizonancën njohëse, izolimin moral, çrregullimet e gjumit, ankthin, varësinë, idetë vetëvrasëse, humbjen e kuptimit dhe trazirat ekzistenciale”, thotë Sezgin për TRT World.

“Pas pjesëmarrjes së drejtpërdrejtë në dhunë, individët mund të gjenden të ndarë midis atribuimit të përgjegjësisë atyre që dhanë urdhra dhe marrjes së përgjegjësisë vetë. Kjo dilemë sjell faj të fortë së bashku me turp dhe keqardhje, gjë që e bën kërkimin e ndihmës më të vështirë”, shpjegon ajo.

Savas thotë se ky kolaps është pasoja e parashikueshme psikologjike e pjesëmarrjes në mizori. Duke marrë pjesë në gjenocid dhe duke vrarë civilë, shpjegon ajo, ushtarët përballen si me trauma të drejtpërdrejta ashtu edhe me trauma të dorës së dytë të dëshmimit të vuajtjeve të të tjerëve.

“Trauma ndikon në gjendjen e tyre aktuale psikologjike dhe është treguar se parashikon nivele të zgjatura stresi, simptoma të mëvonshme të PTSD-së dhe vetëperceptim të dëmtuar të formuar nga faji dhe dëmtimi moral.”

Ky model pasqyron atë që kanë pranuar ushtarët në terren. Shumë përshkruajnë momente që shkatërruan ndjenjën e tyre të vetvetes. Një ushtar tregoi se hyri në një shtëpi të shkatërruar dhe pa trupat e dy fëmijëve.

“Nuk kishte terroristë atje… E dija që gjithçka ishte faji im, se e bëra unë këtë. Doja të villja”, citohet të ketë thënë ai.

Ekspertët thonë se vrasja, veçanërisht e civilëve, është një nga parashikuesit më të fortë të vetëvrasjes midis ushtarëve. Dhe kur ky dëm është në shkallë të gjerë, i qëndrueshëm dhe pjesë e një gjenocidi, “dëmtimi moral” bëhet edhe më i rëndë.

Për ta përkeqësuar situatën, shumë ushtarë thonë se po u kërkohet të mohojnë atë që panë. Disa grupe sioniste vazhdojnë të shtyjnë rrëfime të tilla si “Pallywood”, duke nënkuptuar se palestinezët kanë inskenuar vuajtjet e tyre për të ngjallur simpati.

Për ushtarët, ky mohim krijon një thyerje më të thellë sepse ata kthehen duke ditur se çfarë kanë bërë, vetëm për të gjetur një shoqëri që këmbëngul se asgjë nga kjo nuk ka ndodhur.

Meqenëse turpi nuk ka ku të shkojë, ai fshihet brenda vetes.

“Në një studim të kohëve të fundit mbi veteranët izraelitë të liruar së fundmi, duke shqyrtuar fajin dhe vetëfaljen që lidhen me traumën, u zbulua se ekspozimi ndaj ngjarjeve potencialisht moralisht të dëmshme, veçanërisht kur akti është kryer nga vetë ushtari, parashikon fajin që lidhet me traumën dhe, rrjedhimisht, rrezikun e vetëvrasjes gjatë vitit të parë pas lirimit”, thotë Savas.

“Faji dhe turpi që shoqërohen me këto akte transgresive krijojnë disonancë njohëse, një gjendje shqetësimi kur dikush mban bindje kontradiktore ose kur veprimet e dikujt bien ndesh me vlerat e tij. Këtu, është akti që ata kanë kryer, pamundësia për ta pajtuar atë dhe ndjenja e fajit për të.”

“Kjo disonancë njohëse çon në dëmtim moral dhe dhimbje morale, të dyja të identifikuara si parashikues dhe faktorë rreziku për vetëvrasje”, shpjegon ajo.

As brezi i ardhshëm nuk do të shërohet

Ndërsa kriza e shëndetit mendor thellohet, ushtria izraelite vazhdon të projektojë një imazh kontrolli. Zyrtarët tregojnë klinika të reja, qindra oficerë të shëndetit mendor, programe për parandalimin e vetëvrasjeve dhe linja telefonike mbështetëse.

Por asgjë nga këto nuk e ndryshon realitetin se kolapsi psikologjik brenda radhëve nuk mund të synohet të zhduket ndërsa ushtarët po kthehen për të kryer të njëjtën dhunë.

Anëtari i krahut të majtë të Knesetit, Ofer Cassif, e quajti këtë një “epidemi vetëvrasjesh” që do të ishte e pashmangshme me fundin e luftës.

Duke parë në plan afatgjatë, psikologia Sezgin thotë se ky proces ka të ngjarë të riformësojë narrativat sociale, strukturat familjare dhe madje edhe arsimin dhe politikën përmes fajit të zgjatur, turpit dhe traumave të pazgjidhura.

“Pa u siguruar se ata që janë përgjegjës të mbahen përgjegjës siç duhet, nuk do të jetë e mundur të rivendoset paqja dhe besimi social, as të rifitohet mirëqenia psikologjike në nivel individual”, shpjegon Sezgin.

Psikologia Savas vëren gjithashtu se ndryshe nga plagët fizike, dëmtimi moral nuk zbehet me kalimin e kohës.

“Stresi traumatik sekondar mund të lindë nga dëgjimi i përvojave traumatike të dorës së parë të dikujt. Kjo shpërbërje morale prek veteranët dhe gjithashtu të afërmit e tyre përmes traumave të dorës së dytë”, shpjegon Savas.

Hulumtimet mbi PTSD-në dhe traumën ndërgjeneracionale, shton ajo, tregojnë se fëmijët e individëve me PTSD shpesh shfaqin simptoma të larta shqetësimi dhe traume. “Kjo sugjeron se trauma mund të trashëgohet, ose të paktën të ketë ndikime të konsiderueshme negative me kalimin e kohës.”

Prandaj, efektet shtrihen shumë përtej vetë ushtarëve. Izraeli po shkon drejt një brezi të formuar nga njerëz që u kthyen në shtëpi fizikisht të paprekur, por të zbrazur emocionalisht nga ajo që bënë.

“Në situata të tilla, e gjithë shoqëria mund të përjetojë rritje të traumave akute, si dhe depresion të madh të përhapur, çrregullime ankthi, përdorim të substancave, çrregullime të gjumit dhe rrezik vetëvrasjeje, të cilat mund të çojnë në nivele më të larta krimi”, argumenton Sezgin.

Sezgin shpjegon se pasojat psikologjike shtrihen në funksionimin social, duke përfshirë rënien e fuqisë punëtore, konfliktet familjare dhe rritjen e rrezikut të papunësisë.

“Kur mirëqenia psikologjike e prindërve ndikohet negativisht, rreziqet e neglizhencës, problemeve emocionale dhe vështirësive zhvillimore tek fëmijët rriten, duke çuar në transmetim ndërgjeneracional; domethënë, barra shtrihet edhe tek familjet dhe fëmijët”, shpjegon ajo.

Ajo që po zhvillohet në ushtrinë izraelite është kostoja psikologjike e një lufte të ndërtuar mbi vuajtjet masive të civilëve. Për mijëra ushtarë, kolapsi ka filluar tashmë dhe do t’i ndjekë ata shumë kohë pasi të mbarojë lufta. /TRT Albania

MARKETING