Sheb-i Arus Vdekja, ndarje apo bashkim: Një udhëtim nga ankthi tek dashuria

Shkruan: Prof.Dr. Metin Izeti

Vdekja, ajo skenë e pashmangshme që mbyll dramën e jetës, ka qenë, që nga kohërat më të lashta, burim i padryshkueshëm i pyetjeve, ankthit, dhe kërkimit për kuptim. Ajo qëndron në kufirin e të gjitha mendimeve tona, duke na shtyrë përtej rutinës së përditshmërisë drejt sfidave metafizike më të thella. Në historinë e ideve, gjenden dy qasje thelbësisht të kundërta ndaj këtij fenomeni: njëra e karakterizuar nga, ankthi, frika, hidhërimi dhe ndarja, tjetra nga pritja, gëzimi dhe bashkimi.

Për shumë filozofë të epokës moderne, vdekja nuk është një portë, por një mur i pashmangshëm që i jep fund të gjithë kuptimit. Albert Camus, në “Mitin e Sizifit”, e deklaron vdekjen si faktin kryesor absurd të ekzistencës njerëzore. Jeta, sipas tij, është një luftë e pakuptimtë kundër një përfundimi të sigurt, dhe vetëdija për këtë përfundim është burimi i ankthit tonë thelbësor. Vdekja nuk ka asnjë “përse” të thellë; ajo thjesht anulon çdo gjë. Ky është një koncept i shkëputur, i vetmuar, ku individi përballet me zbrazëtinë e vetë ekzistencës së tij.

Franz Kafka shkon edhe më tej. Në universin e tij, vdekja nuk është as fundi heroik, as kalim në një botë tjetër; ajo është një vazhdim i absurdit, e paqartë dhe e pakuptimtë. Në “Procesin”, Josef K. ekzekutohet “si një qen” pa e kuptuar kurrë fajin e tij. Vdekja e tij nuk ka dinjitet, as çlirim; është përmbushja përfundimtare e ndjenjës së tij të huajsisë dhe përndjekjes nga një mekanizëm i pakuptueshëm. Frika nga vdekja te Kafka rrjedh drejtpërdrejt nga “moskuptimi i jetës reale”. Nëse jeta është një labirint pa harta dhe pa qëllim, atëherë fundi i saj është thjesht goditja në murin e fundit të këtij labirinti – një vepër përfundimtare absurde. Ankthi kafkian është ankth përpara padukshmërisë, para të qenurit objekt i forcave anonime, edhe në çastin përfundimtar.

Fiodor Dostojevski, megjithë thellësinë e tij fetare, gjithashtu shpien në skaje ekzistenciale frikën nga vdekja. Personazhi i Ivan Karamazovit angazhohet në një rebelim metafizik: ai e refuzon botën e Krijimit nëse ajo përfshin dhimbjen e fëmijëve. Për Ivanin, fakti i vdekjes, veçanërisht i të pafajshmve, e bën çdo kuptim potencial të jetës një tallje. Vdekja është dëshmi përfundimtare e pabarazisë dhe mizorisë së botës. Megjithatë, te Dostojevski ka edhe një dimension tjetër: vdekja si shpengim dhe pendim. Vdekja e plakut Zosima, për shembull, është e përshkuar nga një pritje e qetë dhe një dashuri për gjithçka që është e jetës. Por kjo nuk e eliminon frikën; ajo e vë në kontekst atë. Personazhet e Dostojevskit luftojnë midis frikës së zhdukjes dhe shpresës së ringjalljes, duke e bërë vdekjen një provë ekstreme të besimit.

Levin nga “Anna Karenina” e Lev Tolstoit është një portret i përsosur i krizës ekzistenciale që vjen nga frika e vdekjes. Pas vdekjes së vëllait të tij, Levin përballet me sëmundjen e tij të pashërueshme: dijenia se do të vdesë. Kjo dije bën që të gjitha veprimet e tij të përditshme – punën në tokë, martesën, gëzimet e vogla – të duken krejtësisht të pakuptimta. “Nëse nuk do të isha këtu, çdo gjë do të vazhdonte njësoj.” Ky realizim e çon në prag vetëvrasjeje. Frika e tij nuk është thjesht për dhimbjen ose të panjohurën, por për moskuptimin: pse të jetohet nëse fundi është i pashmangshëm? Përse të punohet, të duhet, të krijohet, nëse gjithçka do të zhduket? Kjo është frika nga vdekja si zbrazëti përfundimtare, si hedhje në asgjësi. Shpëtimi i Levin vjen jo nga një zgjidhje racionale, por nga një përjetim i jetës si dashuri dhe besim i thjeshtë, një dorëzim që i ngjan atij mistik, por që mbetet rrënjësisht i përcjellur në tokë.
Kundrejt këtij vizioni të ndarjes, të mbyllur dhe të ankthit, qëndron tradita mistike, dhe në veçanti tesavvufi, me një revolucion të plotë perceptimi. Për sufitë, jeta e kësaj bote është një ekzil, një udhëtim kthimi për në Shtëpinë Origjinale. Vdekja nuk është fundi, por fillimi i vërtetë; nuk është ndarje nga dashuria, por ribashkimi me atë. Kjo metaforë kulmon tek Mevlana Xhelaluddin Rumi, poeti dhe sufiu i madh , i cili vdekjen e quan “sheb-i arus” – nata e kurorës, nata e martesës.

Ky është një ndryshim gjuhësor dhe konceptualizim rrënjësor. Vdekja nuk është një ngjarje e errët, e trishtuar, por një festë, një ritual dashurie dhe bashkimi. Shpirti, i cili ka qenë i ndarë nga Burimi i tij (Zoti si i Dashuri) përmes burgut të trupit dhe botës materiale, përmes vdekjes kthehet në praninë e Dashurisë së tij të vërtetë. Ashtu si në një dasmë, dy të dashur bashkohen përfundimisht. Prandaj Rumi thotë: “Kur varrosim një të vdekur, duhet të këndojmë, sepse ai po shkon në dasmë.”

Në vështrimin e Rumiut, frika nga vdekja vjen vetëm nga identifikimi i rremë me trupin dhe egon. “Vdis para se të vdesësh,” këshillon ai, duke thënë që duhet të vdesë egoja jonë e kufizuar, e ndarë, në mënyrë që të lindë vetëdija e vërtetë, e cila është esenciale. Kjo vdekje mistike gjatë jetës (fena) është përgatitja për vdekjen fizike. Njeriu që e ka zbuluar dashurinë hyjnore brenda vetes, që e sheh jetën si një kërkim të vazhdueshëm për të Dashurin, nuk mund të ketë frikë nga takimi me Të. Përkundrazi, ai e prit atë me një dëshirë të këndshme.
Ky koncept nuk neglizhon realitetin e dhimbjes fizike ose trishtimin e ndarjes, por i transfiguron ato. Të qarit për të vdekurin është për shkak të egos sonë që mbetet e vetmuar dhe jo për shkak të vuajtjes për atë që ka vdekur. Ai e ka arritur qëllimin. Prandaj, perspektiva e Rumiut çon në një gëzim të qetë, një dorëzim aktiv, një pritje me zemërgjerësi përpara ngjarjes më të madhe të ekzistencës shpirtërore.

Krahasimi mes këtyre dy botëkuptimeve është mësimdhënës. Për Kafka-n, njeriu është i humbur në një labirint pa qëllim, ku vdekja është një korridor i fundit, i errët. Për Rumi-un, njeriu është një udhëtar i drejtuar drejt një qëllimi të qartë – të Dashurit – dhe vdekja është porta e pallatit të tij. Në parabolën e Kafka-s “Para Ligjit”, burri nga fshati pret gjithë jetën para një porte të hapur vetëm për të, pa guxuar të hyjë, dhe vdes pa e kuptuar që porta ishte vetëm për të. Është tragjedia e mosjetesës së jetës reale. Për Rumiun, porta është gjithmonë e hapur, dhe thirrja e të Dashurit dëgjohet vazhdimisht; vdekja është akti i kalimit përmes asaj porte.

Tolstoi dhe Dostojevski ndodhen diku në mes, në një luftë titanike për të gjetur kuptim që të mund ta përballojnë faktin e vdekjes. Ata ndajnë me Kafkën ankthin ekzistencial dhe moskuptimin fillestar, por ndryshe nga ai, ata refuzojnë të qëndrojnë në absurd. Ata kërkojnë me të madhe një Logos, një Fjalë, një Kuptim që të mbivlerësojë vdekjen. Levin dhe Ivan angazhohen në debate me veten që janë krejtësisht të huaja për universin e ftohtë dhe burokratik të Kafka-s. Dhe përfundimi i tyre, edhe nëse i paqartë, është i prirur drejt një besimi, një dorëzimi që i afron ata, në një farë mase, me dorëzimin mistik të Rumiut. Por ndërsa Rumi e sheh dorëzimin si një kthim në gjirin e dashurisë, për Tolstoin dhe Dostojevskin ai mbetet shpesh një luftë dhe një akt besimi kundër të gjitha provave.

Këto dy platforma – ajo e ankthit ekzistencial dhe ajo e pritjes mistike – nuk janë domosdoshmërisht të papajtueshme. Ato mund të shihen si dy faza të një procesi të vetëdijësimit njerëzor. Përvoja e frikës, e absurdit dhe e moskuptimit (si te Kafka, Camus ose në krizën e hershme të Tolstojt) mund të jetë një fazë e domosdoshme pastrimi, një largim nga iluzionet për të përballur realitetin e kalueshmërisë. Por nëse kjo fazë bëhet vendbanim përfundimtar, ajo çon në mbyllje, në paralizë dhe në dëshpërim.
Mësimi i Rumiut dhe i Tesavvufit është se përtej kësaj faze ekzistenciale, mund të hapet një horizont tjetër. Nuk është fjala për të mohuar vdekjen, por për ta rikuptuar dhe rilexuar atë radikalisht. Vdekja si “sheb-i arus” nuk është një iluzion për t’u ngushëlluar, por rezultat i një përvoje shpirtërore të thellë, ku e gjithë ekzistenca perceptohet si një marrëdhënie dashurie me të Shenjtën. Në këtë kontekst, frika nga vdekja për shkak të moskuptimit të jetës reale (sipas Kafka-t) zgjidhet pikërisht duke kuptuar jetën reale: jo si një qëllim në vetvete, por si një udhëtim drejt Takimit.
Kështu, vdekja paraqitet si një pikë referimi që i jep jetës ose peshën e rëndë të pakuptimtësisë, ose lehtësinë kërcimtare të një detyre dashurie. Zgjedhja në mes të këtyre dy vështrimeve nuk është vetëm intelektuale; ajo është ekzistenciale dhe shpirtërore. Ajo varet nga thellësia me të cilën ne jetojmë dhe kuptojmë dashurinë – dashurinë për jetën, për të tjerët dhe, sipas sufive, për Ate që është Burimi i të gjitha dashurive. Në këtë takim përfundimtar, sufiun e pret i dashuri i tij, ndërsa i vetmuari ekzistencialist pret vetëm heshtjen e vetvetes. Dhe ndoshta, mes të dyjave, lëkundet ekzistenca e çdo njeriu, duke kërkuar një kuptim që ta shpëtojë nga ankthi dhe ta çojë drejt një feste.
Gazeli i fundit i Rumiut, i drejtuar shkruesit besnik Husamedin Çelebi, nuk është thjesht një varg poetik. Ai është një testament shpirtëror, një dëshmi e përfunduar e një udhëtimi sufik që kulmon në një gatishmëri përballjeje përfundimtare. Përmes tij, Rumi nuk flet më si një i dashuruar që ankohet për mungesën, por si një udhëtar që ka arritur në prag të bashkimit. Këtu, filozofia e tij e dashurisë arrin një thjeshtësi radikale: e vetmja përgatitje për “Takimin me të Dashurin” është dorëzimi i plotë dhe pranimi i vdekjes.
Teksti hapet me një urdhër të habitshëm: “Shko! Vëje kokën në jastëk!”. Ky nuk është një largim i ashpër, por një lirim i të dashurit nga barra e vuajtjes së tij. Rumi e ka të qartë se udhëtimi i fundit është një udhëtim vetëm. Duke i thënë shokut të shkojë të flejë, ai simbolikisht i lë të gjithë ata që ende “janë të shqetësuar nga netët” në gjumin e tyre të ndërgjegjshmërisë së kufizuar. Ai deklaron identitetin e tij të vërtetë: “Ne jemi valët e dashurisë që rënkojnë gjatë natës deri në mëngjes”. Mevlana, këtu nuk është më një individ, por një forcë e pasionit kozmik, një valë në oqeanin e dashurisë hyjnore. Prandaj, nuk ka më nevojë për mëshirë apo mizori në kuptimin njerëzor: “Ti, nëse do, më dhuro një të qeshur; Nëse do, më mundo me ndarje). Ky është kulmi i dorëzimit: të pranosh çdo shprehje të Dashurisë si një dhuratë, duke e shndërruar paradoksin (gëzim/dhembje) si një.

Vargjet që vijojnë shpjegojnë këtë qëndrim. Rumi thotë se për “mbretin e të bukurës” (Zotin) nuk ka nevojë për qëndrueshmëri në fjalë, sepse Ai është i lirë absolut. Por i dashuri njerëzor duhet të jetë i qëndrueshëm dhe të durojë. Kjo nuk është një padrejtësi, por një ligj i domosdoshëm i udhëtimit shpirtëror: I Dashura është Thelbi, ndërsa dashnori është kërkesa. Pastaj, ai përshkruan realitetin e pamëshirshëm të kësaj dhembjeje transformuese: “Zemra e atij që na vret është e fortë si gur”. Kjo “vrasje” nuk është një akt i urrejtjes, por një akt i domosdoshëm rileximi. Ashtu si guri i mullirit që bluan grurin për ta bërë bukë, dashuria e Zotit e bluan shpirtin për ta bërë të gatshëm për bashkim. Dhe ky “vrasës” nuk ofron asgjë në këmbim: “Ai që na vret, nuk jep asgjë si shpagim i gjakut tonë”. Nuk ka negocim në rrugën e dashurisë sufike.
Prej këtu del konkluzioni logjik filozofik i Rumiut: “Për këtë dhimbje nuk ka tjetër çare veç vdekjes. “Vdekja” këtu është vdekja e egos, e identitetit të veçantë, e gjithçkaje që ndan. Është vdekja përpara vdekjes që tesavvufi e përmend si ideale. Prandaj, pyetja retorike që vjen pas saj është shumë e rëndësishme: “Atëherë si mund të them: ‘Gjej një shërim për këtë dhimbje!’?”. Kërkesa për shërim do të ishte një kundërshtim i vetë thelbit të udhëtimit. Dhembja është ilaçi; vdekja është shërimi. Të kërkosh një shërim tjetër do të thoshte të duash të qëndrosh në gjendjen e ndarjes, të sëmurjes. Mevlana e refuzon këtë kategorikisht.
Fundi i gazelit është një epifani përfundimtare. Nëpërmjet një ëndrre, Rumi sheh “një plak në lagjen e dashurisë” që i bën shenjë dhe e thërret: “Eja në anën tonë”. Ky plak nuk është domosdoshmërisht një person, por më shumë një paraqitje e Udhëheqësit Shpirtëror të Përjetshëm, ose thjesht Zeri i Vërtetësisë. “Ana e tyre” është ana e Unitetit, përtej dualitetit. Ëndrra në traditën sufike nuk është fantazi, por një realitet i lartë. Kjo është ftesa përfundimtare. Mevlana e pranon atë dhe, duke I treguar Çelebiut: “Udhëtimi im mbaroi këtu. Ftesa është pranuar. Tani jam gati.”

Ky gazel i fundit përmbledh filozofinë e gjithë jetës së Rumiut. Dorëzimi nuk është pasivitet, por veprimi më aktiv: veprimi i heqjes së vetes nga rruga. Përgatitja për Takim nuk është në grumbullimin e njohurive ose në kryerjen e veprave, por në shkatërrimin e të gjitha pengesave që ndajnë. Rumi na tregon se vetëm kur e pranon vdekjen e vet si çelësin e ringjalljes, kur nuk kërkon më shërim për dhembjen e dashurisë, dhe kur dëgjon ftesën e brendshme të pleqërisë së përjetshme, atëherë je vërtet “i përgatitur”. Takimi, sipas Rumiut, nuk është një ngjarje e ardhshme, por një realitet që zbulohet në çastin kur “Unë” pushon së qeni. Gazeli i tij i fundit është pikërisht raporti i këtij çasti përfundimtar.

MARKETING