Jeni Xhamia në Manastir, fundi i një fillimi të ri

Driton DIKENA

Jeni Xhamia, e njohur gjithashtu si Xhamia e Kadi Mahmud Çelebiut, një kadi i Vilajetit të Manastirit në atë kohë, është një monument i rëndësishëm historik dhe kulturor.

Historia dhe arkitektura

E ndërtuar në vitin 1558 nga Kadi Mahmud Çelebiu, xhamia përfaqëson një shembull të shkëlqyer të arkitekturës osmane. Struktura e saj përbëhet nga një bazament katror me një kupolë madhështore dhe një minare që arrin lartësinë prej 40 metrash ​​.
Xhamia ka një kupolë të mbuluar me plumb, e cila e bën atë një shembull klasik të arkitekturës osmane të periudhës së ndërtimit.
Elementet e brendshme të saj përmbajnë ornamente me motive tradicionale islame, duke përfshirë kaligrafi dhe dizajne florale të punuara me mjeshtëri. Edhe sot, disa nga këto ornamente mund të shihen, edhe pse disa detaje janë dëmtuar nga koha por edhe nga gërmimet pa plan dhe kujdesje.
Hapsira e lutjes është me përmasa 12,78 dhe 12,78 metra dhe një kube 19 metra e lartë.
Muret janë ndërtuar me gurë që ka një nuancë më të verdhë se xhamia Ishak Çelebi, me një kube të vendosur me një dajre tetëkëndëshe mbi trompa në një bazë katrore.
Hajati është 14,20 metra i gjatë dhe 10 metra i gjerë dhe është i mbuluar me dy rreshta me tre kupola.
Pjesa e brendshme e hapësirës së lutjes është zbukuruar me stalaktite në qoshet me bori dhe ndriçohet nga katër rreshta dritaresh të dekoruara në mënyrë monumentale. Mihrabi është zbukuruar me zbukurime gjeometrike stalaktite. Një element interesant është Mahvili, hyrja e të cilit bëhet përmes një tuneli.
Kalimi ndërmjet zonës së faljes dhe hajatit mbrohet me porta të rënda dykrahëshe, në pjesën e sipërme të të cilave janë gdhendur rozeta tetëkëndëshe me mbishkrime.

Rëndësia kulturore dhe sociale

Përveç funksionit të saj fetar, Jeni Xhamia ka shërbyer si një qendër e rëndësishme kulturore dhe sociale për myslimanët në Manastir. Ajo ndodhet në sheshin qendror të qytetit, pranë Kullës së Sahatit dhe Kishës së Shën Dimitrit, duke reflektuar bashkëjetesën e gjatë fetare dhe kulturore në rajon. Sot ka mbet vetëm xhamija por ajo ka qenë një kompleks i gjërë që ka përfshi edhe një Medrese.
Medreseja ishte e pajisur me një bibliotekë që përmbante libra të rëndësishëm të asaj kohe, duke ofruar burime të vlefshme për studentët dhe studiuesit. Këto institucione luajtën një rol kyç në përhapjen e dijes dhe kulturës në rajon, duke ndikuar pozitivisht në zhvillimin intelektual të komunitetit lokal.
Për të siguruar funksionimin e qëndrueshëm të këtyre institucioneve, Kadi Mahmud Çelebiu i dedikoi vakëfe të ndryshme, duke përfshirë dyqane, shtëpi, magazina, shumë toka bujqësore dhe një han. Këto prona gjeneronin të ardhura të nevojshme për mirëmbajtjen dhe operimin e xhamisë, medresesë dhe bibliotekës, duke garantuar vazhdimësinë e tyre për brezat e ardhshëm.
Nga këto sot ka mbet vetëm xhamija.

Marrja e pronësisë nga shteti

Pas rënies së Perandorisë Osmane dhe gjatë periudhës komuniste në Jugosllavi, shumë objekte fetare, përfshirë Jeni Xhaminë, u sekuestruan nga shteti. Të gjitha objektet rreth xhamisë, përfshirë edhe varrezat myslimane u shkatërruan dhe rrafshuan duke u ndërtuar sheshi dhe parku i Manastirit.
Xhamia në fillim shërbeu si depo për materiale të ndryshme ku në fillim të viteve 60-ta u transformua në një Galeri arti, duke humbur funksionin e saj origjinal si vend adhurimi për myslimanët.

Kërkesat e Bashkësisë Fetare Islame për rikthim

Bashkësia Fetare Islame (BFI) ka bërë përpjekje të vazhdueshme për rikthimin e Jeni Xhamisë në pronësi dhe funksionin e saj origjinal. Këto kërkesa bazohen në rëndësinë historike dhe fetare të xhamisë për komunitetin mysliman të Manastirit. Megjithatë, deri më tani, këto përpjekje nuk kanë rezultuar në rikthimin e pronësisë ​​.

Argumentet e Bashkësisë Islame

1. E drejta historike:
Jeni Xhamia është ndërtuar dhe ka shërbyer për shekuj si një objekt fetar mysliman. Prandaj, ajo konsiderohet një pjesë e pandashme e trashëgimisë fetare të komunitetit mysliman në Manastir.

2. Restaurimi i drejtësisë:
Transformimi i saj në një galeri arti u bë gjatë një periudhe kur komuniteti mysliman nuk kishte mundësi të shprehte shqetësimet e tij. Kërkesa për rikthim shihet si një hap drejt drejtësisë historike.

3. Nevojat aktuale të komunitetit: Myslimanët e Manastirit dhe rajoneve përreth e konsiderojnë xhaminë pjesë të identitetin të tyre. Rikthimi i saj do të plotësonte portretin e xhamive që kanë ngelur pa shkatërruar nga sistemi monist.

Kërkesat e Bashkësisë Islame kanë hasur në sfida të shumta, duke përfshirë procedurat burokratike dhe mungesën e konsensusit politik.
Janë mbajtur dhjetëra seanca gjyqësore të shkallës parë dhe të dytë por gjithmonë gjykatat kanë vendosur në dëm të BFI-së. Pala maqedone e shohin xhaminë si një pjesë të trashëgimisë kulturore më të gjerë të Manastirit dhe e konsiderojnë funksionin e saj aktual si galeri arti një simbol të bashkëjetesës kulturore. Për myslimanët ajo mund të jetë vetëm një xhami.
Kjo ka krijuar një debat të ndjeshëm rreth funksionit të saj të ardhshëm.

Çështja në Gjykatën Evropiane për të Drejtat e Njeriut

Në mungesë të zgjidhjes në nivel shtetërë, Bashkësia Fetare Islame vendosi të paraqesë çështjen në Gjykatën Evropiane për të Drejtat e Njeriut (GJEDNJ) në Strasburg. Ankesa bazohet në shkeljen e të drejtës për pronë dhe lirinë e fesë, të garantuara nga Konventa Evropiane për të Drejtat e Njeriut.

Argumentet kryesore

Shkelja e të drejtës për pronë:
BFI argumenton se konfiskimi i Jeni Xhamisë dhe transformimi i saj në galeri arti përbën një shkelje të së drejtës së tyre për pronë, pasi nuk është ofruar kompensim i drejtë dhe nuk është respektuar rëndësia fetare e objektit.

Shkelja e lirisë së fesë:
Transformimi i xhamisë në një institucion laik ka penguar komunitetin mysliman të Manastirit të ushtrojë lirinë e tyre fetare në një vend adhurimi me rëndësi historike dhe shpirtërore për ta.

Statusi aktual i çështjes

Gjykata e Strasburgut refuzoi të përgjigjet në kërkesën e BFI-së duke u mbështetur tezën se xhamija është trashëgimi kulturore dhe palët e involvuara duhej të gjejnë një marrëveshje mirëbesimi.
Ky vendim sugjeron një qeverisje të përbashkët të xhamisë, që do të mundësojë ruajtjen e karakterit të saj fetar dhe, njëkohësisht, integrimin e aktiviteteve kulturore dhe edukative.

Prej këtu edhe lindi ideja e një Muzeu të përbashkët nga institucionet lokale të Kulturës që u mbështetën pastaj edhe nga ato qendrore.
Këtë ide BFI-ja gjithmonë e ka refuzuar duke vazhduar që të kërkojë kthimin e pronësisë dhe qeverisjes së Xhamisë duke ofruar që nëse duhet të ndërtohet një muze ai duhet të jetë vetëm Muze i kulturës dhe historisë islame, por kjo është kundërshtuar përher nga organet shtetërore duke pretenduar për gjetjet kishtare brenda xhamisë.

Jeni xhamija ka qenë edhe një ndër kushtet për kthim që nëse nuk ndoth BFI nuk do të marrë pjesë në Koferencën për dialog ndërfetar që e organizonte Qeveria e Maqedonisë me çka edhe dështoi projekti në vitet në vazhdim dhe kur nuk u organizua.

Dëmtimet gjatë restaurimeve

Gjatë restaurimeve dhe transformimit të xhamisë në galeri arti, janë bërë ndërhyrje që kanë dëmtuar elemente origjinale të strukturës dhe dekorimeve të saj.

Gërmimet arkeologjike dhe projektet për restaurimin e saj kanë filluar që nga viti 2001 dhe asnjëherë nuk është publikuar një raport përfundimtarë. Grupe të ndryshme nga Muzeu i Manastirit në vite të ndryshme dhe kohe të ndryshme kan aplikuar në Ministrinë e Kulturës gjithmonë duke theksuar se bëjnë gërmime në Xhaminë Jeni dhe Kishën e Shën Gjorgjit për të legalizuar emrin me pretendimet e pa vërtetura shkencërisht. Por nga gërmimet dhe restaurimi përveç pikturimit të simboleve kishtare në brendësi të xhamisë azgje ska përveç që kanë shkaktuar polemika dhe shqetësime në komunitetin mysliman, duke u konsideruar si një fyerje ndaj trashëgimisë së tyre fetare ​​.

Pretendimet për ndërtimin mbi kishë

Ekzistojnë legjenda dhe pretendime se Jeni Xhamia është ndërtuar mbi themelet e një kishe të vjetër të quajtur “Shën Gjorgji”. Gërmimet arkeologjike kanë zbuluar mbetje që sugjerojnë praninë e një strukture më të hershme në vendin e xhamisë, por nuk ka prova të mjaftueshme për të konfirmuar nëse kjo strukturë ishte një kishë.

Gojëdhënat se nën themelet e Jeni Xhamisë ka pas një kishë e jep i pari Jovan Haxhi Vasileviqi, një falsifikatorë ordiner i historgrafisë shqiptare dhe islame në Ballkan dhe prej tij jan frymëzuar edhe disa historianë të më vonshëm por ska asnjë argument shkencorë që e vërteton këtë fakt.
Gojëdhënat po ashtu flasin se në afërsi të Jeni Xhamisë ka pasur edhe dy xhamija më të vogla, njëra Xhamia e Patkoit dhe tjetra Xhamija e Sinxhirli Bunar Xhamija dhe ka gjasa që themelet e gjetura nga gërmimet arkeologjike të jenë themele të këtyre xhamive.
Refuzimi i grupeve të arkeologëve maqedonas që në ekipin e tyre të ketë edhe arkeologë shqiptarë hedhin dyshimin se brenda mureve të mbyllura të xhamisë po shtrembërohet historija e vërtet e saj.
Gjetjet e objekteve të lëvizshme si medaljonë me figurën e Shën Gjorgjias dhe artefakte tjera të lëvizshme nuk mund të jenë argumente të mjaftueshme arkeologjike se xhamija është ndërtuar mbi themelet e kishës.

Muze islam pa BFI nuk ka

Vendimi për të hapur Jeni Xhaminë në Manastir si një muze, pa përfshirjen dhe praninë e Bashkësisë Fetare Islame (BFI), është pritur me shqetësime dhe konsiderohet nga shumë si një ofendim ndaj komunitetit mysliman dhe trashëgimisë fetare të rajonit. Ky akt ka ngritur debate rreth respektimit të së drejtës së komunitetit mysliman për të qenë pjesë e vendimeve që prekin simbolin e tyre fetar dhe kulturor.
Për BFI por edhe për shumë besimtarë myslimanë, ky veprim është perceptuar si një akt që injoron të drejtat dhe ndjeshmëritë e tyre fetare. Pa praninë dhe përfshirjen e BFI-së, hapja e xhamisë si muze duket si një përpjekje për të fshirë identitetin e saj fetar dhe për të reduktuar rëndësinë e saj në një objekt thjesht kulturor.
Për shumë besimtarë myslimanë, ky veprim është perceptuar si një akt që injoron të drejtat dhe ndjeshmëritë e tyre fetare. Pa praninë dhe përfshirjen e BFI-së, hapja e xhamisë si muze duket si një përpjekje për të fshirë identitetin e saj fetar dhe për të reduktuar rëndësinë e saj në një objekt thjesht kulturor.

Fundi i një fillimi

Kjo neglizhencë shtetërore mund të jetë fundi i një fillimi të ri për historinë e Jeni Xhamisë.
Nëse palët e involvuara do të reflektonin me shumë mbi ndjeshmëritë e situatës dhe me angazhimin me aktiv të institucioneve turke që deri tani kanë qëndruar indiferent ndaj kësaj problematike atëher Jeni Xhamia do të vazhdoj të mbetet një simbol i rëndësishëm i trashëgimisë kulturore dhe islame në Manastir.

Përpjekjet për rikthimin e pronësisë dhe ruajtjen e identitetit origjinal të xhamisë vazhdojnë të jenë një çështje e rëndësishme për Bashkësinë Fetare Islame dhe për trashëgiminë kulturore të Maqedonisë së Veriut.

MARKETING