Detyrimi i pasqyres etike

Shkruan: Prof. Dr. Metin Izeti

Në origjinen e ekzistencës njerëzore, midis lirisë së vullnetit dhe kufijve të detyrimit moral, qëndron një parim i përhershëm dhe i padiskutueshëm: çdo veprim sjell pasojat e veta. Ky parim, që shpesh perceptohet si një ligj universal drejtësie ose si një mekanizëm i pashmangshëm i shkëmbimit, është themel i kuptimit tonë për etikën dhe përgjegjësine. Çka bën të kthehet, në thelb, nuk është thjesht një fuqi e jashtme dhe mistike, por logjika e brendshme e vetë veprës, e cila, kur është e papërshtatur me parimet themelore të moralitetit, përmbush vetveten duke e gjetur burimin e saj. Ky proces nuk është gjë tjetër veçse shfaqja e drejtësisë imanente, ku padrejtësia e shkaktuar kthehet si një boomerang dhe godet atë që e ka nisur.

Nga këndvështrimi i filozofisë perëndimore, koncepti i kthimit është trajtuar si një parim i domosdoshëm i rendit moral. Immanuel Kant, me teorinë e tij të detyrimit kategorik, na jep një strukturë racionale për të kuptuar këtë fenomen. Për Kantin, një veprim është i moralshëm vetëm nëse maksima sipas së cilës vepron mund të dëshirohet të bëhet ligj universal. Kur një individ vepron në mënyrë të padinjitetshme, ai në thelb po pretendon një përjashtim nga ky ligj universal, po e konsideron veten si qendër të veçantë të vlerës, duke neglizhuar dinjitetin e barabartë të të tjerëve. Pasojat e një veprimi të tillë nuk janë mekanike; ato janë pasoja logjike të thyerjes së parimit të universalitetit. Shoqëria, si një sistem i ndërlidhur marrëdhëniesh, nuk mund të tolerojë një kontradiktë të tillë pa humbur ekuilibrin e saj. Prandaj, “kthimi” është procesi me të cilin realiteti kërkon llogari për këtë kontradiktë. Ai veprues që shkel dinjitetin e tjetrit, në fakt, e shkel dinjitetin e vet, sepse po pranon një rend në të cilin shkelja e dinjitetit është e lejueshme. E vërteta e vepres së tij e ndjek atë, duke e reduktuar në objekt të së njëjtës logjikë shkatërruese që ai aplikoi. Aristoteli, nga ana tjetër, në “Etikën e Nikomakut”, flet për drejtësinë si një mesatari dhe si një proporcion. Një vepër e padrejtë është një shkelje e këtij proporcioni, një marrje e të drejtave të tjetrit, e cila krijon një mangësi në ekuilibrin e shoqërisë. Drejtësia korrigjuese, sipas Aristotelit, ka për qëllim të rivendosë këtë ekuilibër duke hequr fitimin e paligjshëm nga shkelësi dhe duke ia kthyer të dëmtuarit në pozitën e mëparshme. Kthimi i veprës, në këtë kuptim, është vetëm nevoja metafizike për të rivendosur një ekuilibër të prishur. Vepra e padrejtë është si një rënie e gurit në ujë; valët që krijohen nuk mund të mos kthehen tek bregu prej të cilit janë nisur.

Në traditën islame, ky parim është thellë i ngulitur dhe i formuluar në mënyrë eksplicite, si në Kur’an ashtu edhe në mendimin filozofik dhe mistik. Në thelbin e tij qëndron koncepti i “جَزَاء” (shpërblimit, kthimit) dhe parimi që njihet si “Çka punuat, për atë do të shpërbleheni”. Ky nuk është thjesht një premtim për botën tjetër; ai është një ligj operativ i historisë dhe i shpirtërores njerëzore. Çdo vepër ka një natyrë të brendshme që do të realizojë pasojat e saj të pashmangshme në këtë botë ose në tjetrën. Kur dikush bën një padrejtësi (ظُلْم), ai nuk e dëmton vetëm të tjetrin, por para së gjithash e dëmton vetveten, sepse i ngjit një njollë të zezë shpirtërore (قَسْوَةَ الْقَلْب) dhe e largon veten nga burimi i të mirës. Ibn Kajjim el- Xhevziu shpjegon se mëkati vetë krijon pasojat e tij; ai është si një farë që mbillet dhe nuk mund të mos mbjellë korrjen e vet. Rruga e mëkatit çon në vetmi, në ankth dhe në thyerjen e lidhjeve – dhe këto janë vetë pasojat e menjëhershme, një formë e kthimit të brendshëm. Nga ana tjetër, Ali b. Ebi Talib ka thene: “Kush mbjell të keqen, korr pendimin”. Kjo thenie nuk është një mallkim, por një konstatim i realitetit psikologjik dhe shoqëror. Një vepër e keqe kërkon mbrojtje, gënjeshtra, dhe rrjedhimisht krijon një rrjetë komplekse shkatërrimi që përfundimisht e përfshin vepruesin. Në sufizëm, shkrimtari dhe mendimtari i madh Rumi e shikon këtë parim si pjesë të harmonisë hyjnore. Në “Mesnevi”, ai përdor metaforën e kopshtit: Kush mbjell gjemba, nuk mund të pretë të korrë trëndafila. Shpirti është një pasqyrë; nëse ti hedh gurë në të tjerët, e çara në pasqyrë është e pashmangshme. E vërteta e veprës nuk largohet kurrë nga vepruesi; ajo bëhet pjesë e fatit të tij, derisa ta njohë dhe të korrigjohet. Gazaliu thote: “mëkatet të çojnë në mëkate të tjera”, duke treguar se një vepër e padinjitetshem është fillimi i një spirale rënëse. Kthimi, pra, nuk është gjithmonë i njëjtë në formë, por është gjithmonë i përshtatshëm në thelb: atij që shkatërron besimin, i tërhiqet besimi; atij që përhap frikën, i kthehet frika; atij që vepron me tradhti, i kthehet poshtërimi.

Kështu, në një sintezë të këtyre pikëpamjeve, shohim se parimi i kthimit nuk është një hakmarrje primitive, por shprehja më e thellë e etikës si një ligj ekzistencial. Ajo “çka bën” është një forcë aktive që mbart brenda saj germën e vetë-realizimit. Vepra e padinjitetshme është një kontradiktë ndaj unitetit të jetës njerëzore dhe ndaj dinjitetit të përbashkët. Duke e shkaktuar dhembshurinë, ajo shkakton një çarje në pëlhurën e realitetit. Dhe kjo çarje kërkon te mbyllet. Mënyra se si mbyllet është përmes një procesi ku vepra gjen zgjidhjen e vet në burimin e saj. Në këtë kuptim, “kthimi” është vetëm një tjetër emër për realitetin që kërkon veten e tij. Njeriu që hedh poshtë të vërtetën, përfundimisht do të jetë skllav i gënjeshtrave të veta. Njeriu që shfrytëzon të tjerët, do të përfundojë i izoluar dhe i shfrytëzuar nga sistemi që ai ndërtoi. Prandaj, etika nuk është thjesht një grup rregullash të imponuara, por një udhëzim për të ekzistuar në harmoni me strukturën e vetë realitetit. Të jesh njerëzor do të thotë të pranosh përgjegjësinë për atë që nis, sepse çdo vepër është një farë, dhe toka e korjes së saj është vetë ekzistenca. Në fund, drejtësia nuk është diçka që ne zbatojmë, por diçka që ne zbulojmë si një parim i gdhendur në natyrën e veprimit dhe të pasojës. Dhe kjo është mësimi i përhershëm i të gjithë mendimtarëve, nga perëndimi në lindje: jeta është një pasqyrë; ajo që ti ben, kthehet. Dhe kthimi më i madh është ai kur vepra jonë më e errët na kthen vetveten, të formuar nga vetja jonë, duke na kërkuar të zgjohemi dhe të kthehemi drejt dinjitetit tonë të humbur.

MARKETING