Cilësia e jetës si iluzion politik

Abil Baush

Në një shoqëri ku fjalët “reformë”, “ndryshim” dhe “shërbim” janë pjesë e retorikës së përditshme politike, qytetari i Maqedonisë së Veriut mbetet konstanta e vetme që humb vazhdimisht kohë, para, dinjitet. Në letër, shteti shpall investime kapitale, një sistem arsimor cilësor dhe shëndetësi të qasshme. Por në realitet, qytetari përballet me radhë të gjata te specialistët, nxënës pa libra dhe nëna që nuk gjen vend në çerdhe për fëmijën e saj.

Hulumtimi i Finance Think nga viti 2025 jep një pasqyrë brutalisht të qartë: 83% e të anketuarve e vlerësojnë negativisht transportin publik, 70% besojnë se shërbimi shëndetësor specialistik është i paarritshëm, ndërsa 76% tregojnë se shtëpitë për të moshuar janë ose shumë të shtrenjta, ose thjesht nuk ekzistojnë.

Shumë nga shërbimet publike ekzistojnë formalisht, por nuk funksionojnë. Arsimi fillor është i qasshëm, por jo cilësor. Mësimdhënësit janë lënë të vetëm, pa mbështetje të mjaftueshme për zhvillim profesional, ndërsa trajnimet shpesh realizohen me qasje ad hoc. Librat shkollorë janë të shkruar dobët, ndërsa programet mësimore nuk janë të harmonizuara me nevojat reale të nxënësve. Prindërit mbulojnë shpenzime për letra higjienike, materiale të kopjuara dhe orë shtesë, që do të thotë se “arsimimi falas” në fakt kthehet në një shpenzim shtesë për çdo familje.

Në sektorin shëndetësor, edhe pse lista pozitive e barnave u rifreskua më në fund pas 15 vitesh, pacientët ende presin me muaj për kontrolle specialistike. Ambulancat janë të mbipopulluara, ndërsa shërbimet gjinekologjike për gratë, veçanërisht në zonat rurale, shpesh janë të paarritshme. Pensionistët, të sëmurët kronikë dhe personat me të ardhura të ulëta shpesh detyrohen të paguajnë për barna dhe kontrolle edhe kur kanë sigurim shëndetësor. Pagesat joformale mbeten praktikë e zakonshme, duke e gërryer më tej besimin në sistem.

Për më tepër, politikat publike fokusohen në “qasshmëri” si kriter formal nëse ekziston diçka në letër, nëse ka faqe interneti, nëse është bërë një publikim. Por jeta e qytetarit nuk zhvillohet në letër. Kur spitali nuk ka pajisje diagnostikuese bazike, kur mësuesi nuk ka projektor apo tabelë, kur autobusi nuk vjen me kohë kjo nuk është qasshmëri, por neglizhencë sistematike. Prandaj, reformat që do të quhen të vërteta duhet të nisin nga funksionaliteti, jo nga statistikat.

Edhe pse Qeveria në Programin e saj 2024 2028 formulon objektiva ambicioze për hapjen e vendeve të reja të punës, përmirësimin e arsimit dhe kujdesit shëndetësor, rezultatet konkrete deri më tani tregojnë një shkallë të kufizuar realizimi. Në veçanti bie në sy disproporcioni mes planifikuarës dhe të zbatuarës në sektorët që ndikojnë drejtpërdrejt te qytetarët të rinjtë, gratë dhe shëndetësia. Për shembull, premtimi për krijimin e 55,000 vendeve të reja pune deri në vitin 2028 trajtohet si një numër abstrakt pa strategji përcjellëse për transformimin strukturor të ekonomisë, rritjen e produktivitetit apo ndërtimin e një baze industriale të orientuar drejt inovacionit dhe teknologjisë. Ekonomia, në këto kushte, nuk ka kapacitet as të absorbojë të papunët ekzistues, e aq më pak të krijojë një bum të qëndrueshëm punësimi.

Një tregues shtesë për problemin sistemik është niveli i ulët i mbështetjes publike për rritjen e pagave në administratën publike, që qëndron rreth 41%. Edhe pse pagat janë rritur formalisht mbi parashikimet për rritje ekonomike (me 16.8% në vitin 2024), besimi në sektorin publik mbetet i ulët. Arsyeja është e qartë: qytetarët nuk e shohin lidhjen mes rritjes së pagave dhe cilësisë së shërbimeve që marrin nga administrata. Mungesa e përgjegjshmërisë, mekanizmave transparentë për matjen e performancës dhe dukuritë e nepotizmit dhe punësimeve partiake e minojnë legjitimitetin e këtyre masave fiskale. Në këtë kontekst, rritja e pagave perceptohet jo si shpërblim për efikasitet, por si akt privilegji politik.

Kjo situatë tregon për nevojën thelbësore për ristrukturim të politikave publike dhe rikthim të fokusit te rezultatet që janë të matshme dhe të dukshme në jetën e përditshme të qytetarëve. Është e domosdoshme vendosja e parimeve të qeverisjes së bazuar në evidencë (evidence based policymaking), ku shpenzimet buxhetore janë rreptësisht të lidhura me vlerën publike dhe efektin shoqëror. Pa një qasje të tillë sistemike, çdo program politik do të mbetet në sferën e deklaratave, ndërsa zhvillimi ekonomik dhe social do të vazhdojë të stagnonte, nën peshën e veprimeve afatshkurtra dhe inercisë administrative.

Pavarësisht ekzistencës së instrumenteve të ndryshme për mbështetje sociale, si ndihma minimale e garantuar apo subvencionet për bujqit, efektiviteti i këtyre politikave mbetet seriozisht i kufizuar. Problemi nuk qëndron vetëm te ndarja e pamjaftueshme buxhetore, por edhe te dizajni institucional i dobët dhe mungesa e qasshmërisë. Hulumtimet tregojnë se rreth 40% e qytetarëve nuk dinë si të aplikojnë ose mendojnë se procedurat janë administrativisht të ndërlikuara dhe jo mjaftueshëm transparente. Kjo tregon nivel të ulët informimi, por edhe më e rëndësishmja kapacitet të dobët institucional për të targetuar përfituesit e vërtetë. Paradoksalisht, pikërisht kategoritë më të cenueshme, që varen më shumë nga mbështetja sociale, janë ato që përballen me kostot më të larta veçanërisht në sektorin shëndetësor. Më shumë se gjysma e qytetarëve kanë shpenzime mujore për shëndetësi deri në 5,000 denarë, ndërsa një pjesë edhe mbi 30,000 denarë, që është tepër e rëndë për familjet me të ardhura të ulëta. Në kushte kur më të varfrit paguajnë më shumë për shërbime bazike si barna, legjitimiteti i politikës sociale bëhet seriozisht i komprometuar.

Një tregues shtesë i natyrës deficitare të shtetit social është mungesa e kapaciteteve për kujdes institucional për fëmijët dhe të moshuarit. Institucionet parashkollore përballen me lista të gjata pritjeje, infrastrukturë të pamjaftueshme dhe shpërndarje të pabarabartë, sidomos në zonat urbane me rritje të shpejtë. Në të njëjtën kohë, kapacitetet publike për strehim dhe kujdes për të moshuarit janë pothuajse të paekzistueshme ose financiarisht të paarritshme për shumicën e qytetarëve. Ky deficit institucional ndikon drejtpërdrejt në dinamikën familjare dhe rrit pabarazinë gjinore, pasi barra e kujdesit bie kryesisht mbi gratë. Kjo situatë vë në pikëpyetje kuptimin e vërtetë të koncepteve të përfshirjes gjinore dhe drejtësisë sociale, që shpesh përdoren në mënyrë deklarative në dokumentet strategjike. Qytetarët nuk kërkojnë gjeste simbolike apo marketing politik, por rezultate reale dhe të dukshme: institucione funksionale, administratë publike të përgjegjshme dhe shërbime publike të qasshme që e lehtësojnë jetën e përditshme, veçanërisht për grupet më të cenueshme.

Në kushte të një mospërputhjeje të thellë mes premtimeve publike dhe përvojave të përditshme të qytetarëve, është e nevojshme një ndryshim thelbësor i qasjes ndaj krijimit dhe zbatimit të politikave publike. Qeveria duhet të kalojë nga simulimi në zbatim real, me afate të qarta, tregues për rezultate dhe llogaridhënie për çdo premtim. Prioritetet duhet të zhvendosen nga rritjet automatike të pagave në sektorin publik, drejt përmirësimit të cilësisë së shërbimeve publike që qytetarët përdorin çdo ditë. Investimet kapitale duhet të udhëhiqen nga logjika e vlerës publike dhe funksionalitetit, ndërsa shërbimet sociale si çerdhet, shtëpitë për të moshuar dhe sistemet e mbrojtjes sociale duhet më në fund të marrin një fytyrë njerëzore, të çlirohen nga tortura burokratike.

Maqedonia e Veriut, si një shtet në tranzicion me ambicie evropiane, nuk mund më të përballojë të shpenzojë pritjet e qytetarëve të saj. Cilësia e jetës nuk është një formulë deklarative në një dokument programor, por një realitet i matshëm dhe i dukshëm në përditshmërinë e njerëzve. Ajo përbën një provë për pjekurinë e institucioneve, për dimensionin etik të qeverisjes dhe për aftësinë për të dorëzuar interesin publik përpara atij partiak. Prandaj, përgjegjësia politike duhet të kthehet aty ku i takon në shërbimin ndaj qytetarit, çdo ditë, pa përjashtim.

MARKETING